Arbëreshët e Kroacisë, historia e shqiptarëve të Zadarit
Arbëreshët e Veriut në Kroaci janë me prejardhje shqiptare dhe besim fetar katolik. Paraardhësit e tyre janë shpërngulur nga rajoni i Liqenit të Shkodrës, sot pjesë e Malit të Zi.
Në kohën Shqipëria u pushtua nga Perandoria Osmane, arbëreshët katolikë u zhvendosën në veri midis shekujve XVII dhe XVIII. Ndërsa Arbëreshët Ortodoksë emigruan kryesisht në Italinë e Jugut.
Vala e parë e migrimit në vitin 1655, shkoi në Pula dhe Istria. Një valë e dytë, në 1726-27 dhe 1733, u mbështet dhe u hartua nga Kryepeshkopi i Zadarit Vicko Zmajević dhe Republika e Venecias për të ripopulluar fshatin dhe zonën e pasme të Zadarit, sipas “East Journal”.
Këto grupe u integruan në sferën sociale dhe ekonomike të Dalmacisë Veneciane. Dhe nëse në qytete të tjera bregdetare do ishin asimiluar, në Zadar ata ishin në gjendje të ruajnë gjuhën dhe zakonet e tyre, gjithashtu falë një zgjidhjeje të veçantë.
Në fakt, arbëreshët u vendosën në periferi të Zadarit në një tokë kënetore të furnizuar nga pronari venecian Erizzo, një lokalitet i njohur më vonë si Borgo Erizzo / Varoš Eričina ose Arbënesh / Arbanasi.
Arbanasi do të bëhej aktori kryesor ekonomik në sektorin e ushqimit në Zadar për dy shekujt e gjysmë të ardhshëm.
“Çështja kombëtare” nën sundimin e Habsburgëve
“Çështja kombëtare” që tronditi Dalmacinë në fund të shekullit të 19-të, nën sundimin e Habsburgëve, përfshiu gjithashtu komunitetin shqiptar. Në 1896 u hap një shkollë fillore italiane në Arbanasi dhe në vitin 1901 një shkollë e dytë kroate dhe shqipe.
Në 1873 Partia Kroate e të Drejtave organizoi veprimtarinë e parë publike në Arbanasi, në të cilën udhëheqës u zgjodh Ante Starčević, babai themelues i nacionalizmit kroat. Por kishte edhe pro-italianë në komunitetin shqiptar. Një figurë kryesore italo-arbëreshe ishte Giacomo Vuxani i cili promovoi dhe organizoi Shoqatën Italo-Shqiptare në Zadar në vitin 1910, në një kohë kur marrëdhëniet Italo-Shqiptare po përmirësoheshin në të gjithë rajonin.
Shumë shqiptarë të lidhur me Rilindjen Kombëtare dhe zhvillimin e letërsisë shqipe pas pavarësisë shqiptare të vitit 1912 gjithashtu bënë kontakte dhe vizituan arbëreshët në Zadar, si Faik Konica, Shtjefën Gjeçovi dhe Fan Noli.
Vetë Arbëreshët i dhanë mbështetjen e tyre pavarësisë së Shqipërisë me një dokument në gjuhët arbëreshe, italisht dhe kroatisht, duke pohuar identitetet e tyre të shumëfishta.
