Gazeta serbe: Esad-pash Toptani ishte i vetmi shqiptar që e donte e gjithë Serbia!
Në varrezat ushtarake serbe në periferi të Parisit, Tije, në mesin e 756 kryqeve ortodokse, gjendet një gjysmëhënë. Një nga politikanët kryesorë shqiptarë të shekullit të 20-të, ish-gjenerali turk dhe miku i madh serb Esad-pashë Toptani, u varros atje sipas dëshirës së tij për të pushuar mes ushtarëve serbë, shkruan gazeta “Kurir”, përcjell Ministria e Lajmeve
Ky njeri i nderuar dhe humanist e meritoi një vend në historinë tonë duke ndihmuar ushtrinë serbe, e cila u tërhoq përmes Shqipërisë në vitin 1915, duke shpëtuar kështu dhjetëra mijëra jetë të ushtarëve dhe civilëve tanë.
Esad Pasha rrjedh nga një nga familjet më të vjetra dhe më të pasura bujqësore shqiptare, Toptani. I shkolluar në Akademinë Ushtarake Franceze në Saint-Cyr, ai ishte kreu i gardës personale të sulltanit të fundit turk, Abdul Hamid II. Ai u përplas me ushtrinë serbe dhe malazeze gjatë rrethimit të Shkodrës kur drejtonte mbrojtjen turke. Pas shtatë muaj luftimesh të vështira, ai u dorëzua më 23 prill 1913. Kur Esad Pasha ia dorëzoi saberin gjeneralit serb Petar Bojoviq në shenjë dorëzimi, ai ia ktheu dhe i ofroi të largohej nga Shkodra e çliruar bashkë me ushtrinë dhe armët turke. Esad-pasha nuk e harroi kurrë atë gjest dhe më pas u bë mik i përjetshëm i serbëve.
Pas çlirimit nga pushtimi turk Esad Pasha u emërua Ministër i Brendshëm i Shqipërisë, i cili kundërshtoi princin e imponuar prusian Wilhelm von Vid, i cili nuk pranoi t’u ndante tokën që u takonte pronarëve turq të varfërve shqiptarë. Esad Pasha besonte në Shqipërinë e sunduar nga bashkatdhetarët e tij, duke ndjekur shembullin e dy mbretërive vëllazërore ballkanike, Serbisë dhe Malit të Zi. Qeveria serbe e mbështeti Esad Pashën në synimin e tij për t’u bërë sundimtar shqiptar, gjë që ai ia doli në fund të vitit 1913 kur mori pushtetin në Shqipërinë qendrore. Kur shpërtheu Lufta e Madhe, Esad Pasha nuk kishte dilemë për të mbështetur forcat aleate, kështu që u bë kundërshtar i Austro-Hungarisë dhe Gjermanisë, e cila nga ana e tij mbështeti kundërshtarët e tij në Shqipëri në përgatitjen e kryengritjes.
Kur Esad Pasha nënshkroi Marrëveshjen e Nishit me kryeministrin serb Nikola Pashiq më 17 shtator 1914, e cila përfshinte krijimin e përbashkët të institucioneve ushtarake dhe politike, një aleancë ushtarake dhe një hekurudhë nga Serbia në Durrës, u bë e qartë se ky politikan shqiptar vendosi të të jetë në anën e Serbisë dhe aleatëve të saj. Kundërshtarët e tij rebelë, të armatosur nga Austro-Hungaria, nuk mund të prisnin më, ndaj në fillim të vitit 1915 rrethuan Esad Pashën në Durrës dhe kërkuan që ai t’i shpallte luftë Serbisë. Pavarësisht kundërshtimit të aleatëve, kryeministri serb Nikola Pashiq ka vendosur të ndërhyjë ushtarakisht.
Në fillim të qershorit 1915, në Shqipëri u dërguan mbi 20.000 ushtarë dhe xhandarë serbë. Ata pushtuan Elbasanin dhe Tiranën, qendrat e kryengritjes dhe çliruan Esad Pashën e rrethuar në Durrës. Ishte një vendim i mençur dhe i rrezikshëm i qeverisë serbe që i mundësoi ushtrisë serbe të tërhiqej më vonë përmes Shqipërisë. Edhe atëherë, udhëheqja serbe e kuptoi se aleatët nuk mund të bien dakord për ndihmën për ushtrinë serbe në Serbi dhe se Italia duhet të jepte lëshime në Adriatik dhe në Shqipëri për të mos u bashkuar me Gjermaninë dhe Austro-Hungarinë. Në një situatë të tillë, Serbisë nuk i mbetet gjë tjetër veçse të mbrojë aleatin e saj në Shqipëri dhe të sigurojë një rrugëdalje për ushtrinë e saj.
Esad Pasha nuk ia harroi këtë Serbisë, ndaj gjatë Luftës së Parë Botërore ishte në anën e saj, duke i mundësuar tërheqjen përmes Shqipërisë. Në fund të vitit 1915, xhandarmëria e Esad Pashës ndihmoi ushtrinë serbe duke siguruar kalime të sigurta, strehim dhe ushqim dhe duke marrë pjesë në përleshjet me çetat shqiptare që sulmonin repartet dhe refugjatët serbë. Ai lëshoi një urdhër për pranimin e dinarit serb në territorin e Shqipërisë si mjet pagese për t’u mundësuar ushtarëve serbë që po tërhiqeshin nëpër Shqipëri të blinin sende ushqimore për nevojat e tyre.
Për sa kohë që pushteti familjar dhe oficer i Esad Pashës përhapej në Shqipërinë e mesme, ushtria serbe lëvizte lirshëm. Nga 220,000 trupa që marshonin nëpër Shqipëri drejt Korfuzit, 150,000 arritën në destinacionin e tyre. Humbjet e Serbisë do të ishin shumë më të rënda nëse Esad Pasha nuk do t’i qëndronte besnik marrëveshjes në ato kohë të vështira. Regjenti Aleksandar Karagjorgjeviq e dekoroi Esad-pashën me Urdhrin e Shqiponjës së Bardhë të shkallës së parë para se të largohej nga Shqipëria. Pas ushtrisë serbe, Esad Pasha u largua nga Shqipëria dhe me repartet e tij erdhi në Selanik. Aty së bashku me serbët luftoi në frontin e Selanikut nën komandën franceze dhe mori pjesë në çlirimin e Serbisë.
